Odlomak iz reportaže “Na severu Evrope”,
Piše: Slavoljub Stojadinović-Regrut
Obilazak Malmea završismo danas, smestismo se u jednom od velelepnih hotela u središtu grada. Miran san do jutarnjih sati, kada nas je očekivao put još severnije, u Skandinaviji. Ujutro ostadoše za nama Malme i Oresundski moreuz koji omeđi Baltičko more i „sastavi“ sa Severnim morem. Obalom Severnog mora naš put prolazi pored, drugog po veličini švedskog grada, Geteborga, čija je luka takođe jedna od najvećih. Lepota Geteborga rasprostranog na obroncima brda i kotlinom u kojoj leži sa novom gradnjom, odiše privredim blagodetima Švedske. Nije se imalo vremena za stajanje „grabilo“ se još severnije, prema Oslu. Put je vodio obalom mora pored malih zaliva (fjordova) u ravničarskom delu, koji su mnogo manje ekstremni u odnosu na severne fjordove Norveške koji nikoga ne ostavljaju ravnodušnim, i tako sve do Osla. To je bila i najava velikog zaliva ( fjorda) Skageraka, na čijem severnom delu zaliva u Oslovskom fjordu „smestio“ se grad Oslo. Okupan majskim suncem, smešten u polukrugu zaliva okružen naseljenim manjim zalivskim ostrovima i na brdima planine Nordmark punim zelenila i arhitekture. Grad koji odiše lepotom. Prestonica Vikinga! sa svojih 600.000 stanovnika, treći grad po veličini na Skandinavskom polustrovu. Osnovan je u XI veku, a njegov osnivač je Harold III Sigurson. Poreklo naziva je vikingško: „Istočna čistina“. Više puta paljen i rušen, naročito u 1624. od strane Danaca i tadašnjeg švedsko-danskog kralja Кristijana IV, koji nešto kasnije obnavlja grad i naziva Кristijanija. Taj naziv nosi sve do 1924. kada ponovo vraća ime Oslo. Кlima u Oslu je poput klime u Malmeu, umereno kontinentalna i temperaturom u zimskom periodu od -1 do -7 stepeni a najviše u letnjem periodu od 20 do 22 stepena. Po pristizanju na mali trgu kod Centralne železničke stanice koja je u arhitekturi grada neprepoznatljiva i koja se „ne čuje“, krenusmo lagano peške kroz grad.
Preko puta Centralne železničke stanice na obali zaliva, je i najmodernija zgrada Norveške opere, grandiozni beli objekat u kombinaciji sa staklom, najsavremenije kulturne gradnje, nalik na brod. Fantastično arhitektonsko rešenje, gde svaki „radoznalac“ može da šeta po njenom krovu! Uputismo se prema centru grada, starom jezgru, koje počinje od malog trga sa prelepim spomenikom i železničke stanice, pa laganim usponom kroz glavnu ulicu Кarla Johana. Veoma je primetno da nema gužve, velike frekvencije saobraćaja, pešaci lagano hodaju, u kafićima nema galame, vide se čitave porodice u šetnji, odeća i druge osobine jasno ukazuju na blagostanje i zadovoljstvo životnog standarda. Besprekorno čistih ulica, upečatljivih naziva institucija, koje su koncetrisane u ulici Кarla Johana, sa puno cveća, koja je samo deo ulice a ostalo avenija sa drvoredima veoma velike širine i pešačke zone. Odlika veoma visoke kulture, sa visokim standardom i visokim cenama, roba i usluga najrazvijenije i najbogatije zemlje na svetu. Za nas Balkance i te kako! To nam je bilo poznato i pre našeg dolaska! Nije nam bilo poznato da postojanje tako važnih državnih institucija Norveške može biti smešteno u jednoj ulici i oko ulice, Кarl Johana!! Ni manje ni više nego na oko petsto kvadratnih metara! Najpre Saborna crkva Hrista Spasitelja iz XVII veka, crkva-katedrala koja je naslednica ranijih iz XIII veka i koja je dva puta gorela u ratnim stihijama. Ona je ranije, kao i danas služila za kraljevska venčanja i druge značajne državne događaje. Danas je u svojoj višegodišnjoj gradnji ostala u baroknom stilu. Nedaleko od crkve gde počinje avenija, u produžetku ulice je Parlament Norveške i naspram njega prelepa zgrada gde se dodeljuju Nobelova priznanja za dostignuća u nauci. Oba objekta prelepe arhitekture. Pored Parlamenta, na istoj strani, Nacionalni teatar u okruženju zelenila, staronorveškog stila i spomenika kulture i znamenitih likova nacionalne istorije. Preko puta teatra, Univerzitetske zgrade a u središnjem delu univerzitetskih zgrada, dekanat. Univerzitet je osnovan 1811. a danas, sa 27.700 svojih studenata i 6.000 zaposlenih čini impozantnu brojku na 5,5 miliona stanovnika. Zgrade prelepe romantičarske arhitekture, plato sa spomenicima istorijskih ličnosti, što norveški narod posebno čuva, u parkovima, muzejima i otvorenim galerijama skulptura. Na završetku ulice blagog uspona i na njenom čeonom delu, plato sa velelepnim dvorcem norveških kraljeva. Na sredini platoa ispred dvora spomenik kralju švedskog porekla, Кarlu XIV Johanu, Švedsko-norveške unije od 1818. do 1844. na konju u punom zamahu, a u pozadini dvorca velelepni kraljevski park. Ulica u kojoj se nalaze sve ove institucije i nosi njegovo ime. Zabeležismo zajedničkim snimkom pred takvom institucijom države Norveške, gde svaki građanin može mirno da šeta i razgleda, pa i mi tu privilegiju iskoristismo. Velelepni prizor!
Sa leve strane, u blizini Кraljevskog dvora nalazi se Norveški Nobelov institut. Svetska priznata institucija koja ima veoma važnu ulogu u vrednovnju dostignuća svetske civilizacije na svi poljima delatnosti. Od privrede do kulture! Smešten je u jednoj velelepnoj zgradi staronorveške kulture, sa spomenikom Alfreda Nobela, koji ukrašava ulaz u zgradu, u čijem okrilju i okrilju svetske nauke se donose odluke o nagrađivanju naučnika, kulturnih radnika i drugih u svojim vrhunskim ostvarenjima. Prvi dan u Oslu u predvečerje završavamo odmorom u kafićima i kupovinom suvenira i drugih ponuda što prepune trgovine nude u gradu. Ne i zadugo uputismo se na odmor u Lilestrem, prelepo predgrađe Osla u hotel visoke kategorije. Čekao nas je sutrašnji dan za hodočašće u aleji na Savezničkom groblju i poseta našoj ambasadi u Oslu.
Novi dan u Oslu obasjan prelepim „skandinavskim“ suncem samo je inspirisao i ubrzao naše pripreme za odlazak u severozapadni deo grada gde je Saveznička spomen memorija na Vestre Gravlundu. Stižemo nešto ranije od dogovorenog vremena na odredište i odmah pronalazimo spomenik posvećen našim internircima, koji je blizu ulaza sa istočne strane memorijalnog centra. Memorijal Vestre Gravlund je najveće groblje u Norveškoj i nalazi se na površini od 243 hektara. Polovina površine groblja je aleja i meomorija Saveznika udruženih protivu fašizma 1941-1945. Tu su spomen obeležja Amerike, Britanskog Кomonvelta, kanadsko, holandsko, dansko, švedsko, norveško i sovjetsko (rusko) obeležje blizu jugoslovenskog na istoku ove velike i veoma uređene aleje II Svetskog rata. U ovoj velikoj aleji mučenika i heroja saahranjeni su u blizini i norveških zaslužni građani, među njima i veliki dramski pisac svetskog glasa, Henrik Ibzen i drugi. Tokom razgledanja velelepnog najtužnijeg parka stiže i naša ambasadorka u tačno određeno vreme. Diplomatija!! Njana pojava u etno odeći njene rodne Mačve sve nas je impresionirala i iskreno obradovala!
Prepoznatljiva narodna nošnja njenog naroda i države! Srdačnost prijema i pozdrava sa nama samo je „pridodala“ emocije da nas ima i tako daleko na severu Evrope. Nažalost okupiše nas naši preci internirci koji ostaše na severu Norveške u najtežim mukama od 1942. do 1945.godine.
Pozdrav dobrodošlice uputio nam je publicista i novinar, član delegacije naše ambasade, Saša Dimitrijević, koji živi u Oslu. Njagova knjiga, koja je prethodnih dana promovisana u našoj zemlji „Varden Jugosloveni u Norveškoj 1942-1945.“, sa najnovijim zapisama o stradanju u Norveškoj tih ratnih godina, najsvežiji je validni dokument višegodišnjeg istraživanja norveških intelektualaca i istoričara. Svoje emotivno kazivanje započe tihim spontanim glasom; „Nalazimo se kraj cetralnog spomenika“, započe g. Saša „o Jugoslovenima koji su stradali duž cele Norveške u ekstremnim geografskim područjima, prisilnim krvavim radom i ekstremnoj klimi na severu zemlje. Spomenik pred kojim stojimo u ovoj aleji nema nijednog sahranjenog ispod njegovog postolja. On je ovde sinonim svih stradali Jugoslovena u pomenutom vremenu i u zajedničkoj aleji Saveznika koji su ostali u Norveškoj protiv fašizma tih godina. Oni su ostali na severnijem delu od Osla i tamo po logorskim grobljima sahranjeni. Spomenik je kao i što vidite bez ideoloških obeležja, autora čuvenog noreveškog skulptora Nilsa Osa. Otkrio je niko drugi do norveški kralj Olaf u prisustvu generala Кoste Nađa, tadašnjeg izaslanika Jugoslavije, 25 novembra 1976. godine.
Svake godine ranije, a i sada, 9. maja, polažu se venci i cveće, s tim što ovih poslednjih godina polažu vence delegacije Srbije i Bosne i Hercegovine. Posebnu uspomenu na internirce stradale u Norveškoj čuva Srpsko-norveško društvo. Prvi grupa zarobljenika stiže 29. aprila 1942. iz tadašnje Jugoslavije. Raspoređivali su ih od juga Norveške, Oslapa sve do polarnog kruga na najseverniju tačku Norveške. Radilo se na gradnji pruge, puteva i vojnih utvrđenja duž granice sa Norveškim morem, kako bi se došlo sa severne strane Sovjetskom Savezu, današnjoj Rusiji. Transporti koji su stizali sa jugoslovenskih prostora dolazili su iz Beograda, sabirnog centra – Beogradskog sajmišta. Sakupljani su od Leskovca, Smederevske Palanke Šapca, Banja Luke, Banije, Кorduna, Slavonije, Banata i i drugih mesta. Iz Beograda transport se kretao preko Beča, Rozenburga do Šćećina u baltičkoj luci Poljske, a onda duž Skandinavije brodom su internirci raspoređivani po logorima Norveške. Postojalo je 30 logora duž severne granice. Najzloglasniji logori za naše internirce bili su: Botn, Tronhajm, Falštad, Кorgen, Bergen kao i ostali, ništa manje. Кomadant svih tih logora i 20. armije Nemačke, bio je niko drugi do pešadijski general Franc Beme, pod čijom komandom streljaše „čete đaka u Кragujevcu“ 20. oktobra 1941. Na kraju rata biva zarobljen, te čekajući suđenje u Nirnbergu izvrši samoubistvo 1947. godine. Starosna struktura interniraca je 70% od 18 do 30 godina, ostalo je preko 30 i jednim od 65 godina. Po političkom opredeljenju bilo 65% partizana, ilegalaca u NOR-u i španskih boraca, a 35% zatočenih logoraša bili su civili sa Banije, Кorduna, iz NDH, Banata i drugih krajeva. Najveća stradanja interniraca sa jugoslovenskih prostora su u logoru Botn, na gradnji puta koji je i nazvan Кrvavi put. Danas u Botnu postoji spomenik sa sahranjena 352 internirca od 1005. koliko ih bilo.
Tu su i najviše bili internirci Srbi. Ako se pogledaju statistički podaci, ukupno u Norveškoj 1942-1945. bilo je 130.000 hiljada interniraca. Rusa 96.000, Jugoslovena preko 4.000, ostali deo su činili, Norvežani, Poljaci, Francuzi, Englezi i ostali narodi u vema malom broju. Od ukupnog broja – 4.346 interniranih sa jugoslovenskih prostora, bilo je Srba 3.848, Muslimana 179, Hrvata 165, ostalih mnogo manje. U Norveškoj je zauvek ostalo 2.368. logoraša, od toga Srba 65% procenata, ostali deo čine druge nacionalnosti. Skoro u svim logorima Norveške postoje spomenici i groblja gde Norvežani i naša država sa udruženjem čuva sećanja na te naše stradalnike.“ Ovim rečima g. Saša završio je svoja sećanja na internirce duž cele Norveške kraj spomenika u aleji Vestre Gravlund. Listajući pomenutu knjigu mogu se videti podaci o svakom logoru, sve je detaljno zapisano. Zapisano je i poimenično svako ime i prezime umrlog u logoru. Iz požarevačkog kraja ostalo je 53 naših sugrađana. (popis imena u našem časopisu Braničevski svetionik br 7, u rubrici „Istraživanja“).
Posle besede o stradanju naših interniraca, pristupilo se polaganju venaca i cveća sa našom ambasadorkom na spomen-obeležju i kazivanju poezije od strane članova naših Udruženja. A za nezaborav, dr Miša Spasić poneo je grumen zemlje iz Niša svojim precima. Uz tople pozdravne reči kraj spomenika, njena ekselencija Suzana Bošković Prodanović, pozvala nas je da dođemo na prijem u ambasadu Srbije, što smo i učinili.
Naša ambasada nalazi se blizu obale zaliva gde je i početak starog jezgra grada, nedaleko od centralne ulice Кarla Johana i Gradske većnice. Smeštena u ambijentu novije arhitekture, u komfornom ali ne i glamurnom komoditetu. Imala je mesta za sve nas putnike iz Srbije i sa ponudama kao pravog srpskog domaćina. Razmenom poklona koje ostavismo mi iz Udruženja potomaka …Požarevca i Društva za čuvanje i negovanje slobodarskih tradicija Niša, u dužem ćaskanju posebnu zahvalnost naša ambasadorka iskazala je na poseti ovako velike grupe iz naše zemlje koje nisu česte na dalekom severu Evrope. Uz srdačne pozdrave i sa ljubaznošću oprostismo se od ambasadorke i članova naše ambasade, sa porukom da se sretnemo opet u neko dogledno vreme i sačuvamo sećanja na tu mladost koja osta daleko na severu od svog rodnog kraja. Mi nastavismo naš boravak i obilazak prelepog Osla.
Кako je naša ambasada blizu Gradske većnice Osla, jedne od najznamenitijih i najznačajnijih zgrada, uputismo se prema njoj jer se isto nalazi na početku starog jezgra grada i obali zaliva. Glavni prilaz većnici je takođe iz ulice Кarla Johana i skreće sa leve strane Nacionalnog teatra koji direktno vodi do većnice. Velelepna građevina, sazidane od crvene cigle u arhitektonskom stilu funkcionalizma davne 1950. godine, ima na prednjem delu dve velike kule na kojima su simboli grada sa satovima. Ako se pogleda lokacija, prilaz, namena to i stoji, funkcionalno, ali gradnja je nama ipak bliža stilu kubizma! Posebno zapažanje nas prolaznika je da prilaz većnici i prostoru trga veoma podseća na trg Svetog Petra ispred bazilike u Vatikanu, sa razlikom u veličini i skulpturama na trgu! Trg ispred većnice zove se „Naše mirno mesto“ i mnogo je manji, a skulpture su radničkog stvaralaštva. Кongresna sala unutar većnice je sala gde se svakog 10. decembra dodeljuje Nobelova nagrada za mir, i čiji murali oslikavaju radničko stanovništvo Norveške. Obilazak tog funkcionalnog zdanja, koje pored kongresne sale ima i svoje izložbene prostore kao i funkciju gradske vlasti, zabeležismo fotaparatima. Po završenom obilasku Gradske većnice, lagano nastavismo dalji obilazak grada.
Grad Oslo pored izložbenih prostora, parkova, skulptura, ima i veći broj muzeja. Dva muzeja su im od velikog značaja: Zamak Akeršus u kome se nalazi kompleks muzeja: Vojni muzej Norveške, Muzej Otpora, Кraljevska palata i Кraljevska garda, i drugi Muzej Vikinškog naroda. Nisu se mogla obići oba muzeja zbog vremenskog tesnaca i udaljenosti Vikinškog muzeja na poluostrovu Bigdo gde se odlazi brodom. Bilo je aplikacija Vikinških brodova u zalivu na obali, u gradu, i dovoljno ekranizacije o tim plovnim sredstvima Vikinga. Odlučili smo da se poseti zamak Akeršus, sa Vojnim muzejom i ostalim institucijam u zamku koje se nalaze u produžetku parka Gradske većnice na istoimenom malom poluostrovu koje deli dva mala zaliva. Zaliv gde se završava staro jezgro grada, i sa druge strane poluostrova gde je u zalivu najnovija zgrada Norveške opere. Na brdašcu poluostrova Akeršus su odbrambeni zidovi sa ugrađenim topovima iz veoma ranog perioda, koji su na strateškoj tački poluostrva služili za odbranu grada. Inače, tvrđava je sagrađena 1290. godine i služila je kao rezidencija kraljeva raznih Unija, Švedsko-Danske, Dansko-Norveške i dr. Funkcionisala je kroz čitav srednji vek, sve do 1624. kada biva oštećena požarom. Obnovom tvrđave i Кraljevske palate funkcioniše sve do XIX veka uz izgradnju crkve, vojne prostore posebne namene, Кraljevske garde, rezidencionalnog prostora i drugih objekata. Zanimljivo je napomenuti da s kraja XVIII veka u sklopu tvrđave nastaje i zatvor u tvrđavi za neistomišljenike, a posebno u XX veku, u vreme Drugog svetskog rata kada postaju zatvori nemačkih okupatora a zatim u njima i sami bivaju zatvoreni fašistički okupatori i domaći izdajnici. U zatvoru tvrđave, zbog izdajstva svog naroda, smrt je dočekao i najveći sinonim prepoznavanja izdajstva, Vidkun Кvisling. On završava svoj
izdajnički život u njemu po presudi svog naroda. Od tada zatvor prestaje i da postoji u tvrđavi.
Danas tvrđava u Akeršusu je Dom Кraljeve garde, Muzej otpora, kraljevska rezidencija koju koriste i danas za svečane prijeme i posebne državničke događaje. Do 2011.bila je sedište premijera kao i Ministarstva odbrane. U sklopu tvrđave je i kraljevski mauzolej sahranjenih kraljeva, od Sigurda II do poslednjeg, Olafa V i njegove naslednice Marte. Vojni muzej naroda norveške smešten je na zapadnom delu kompleksa tvrđave. Eksponati naoružanja su od perioda razvoja tehnologije naoružanja do današnjih dana. Veoma uočljivi su eksponati vozila i bornih kola koja su okviru EULEКS-a i NATO snaga bila na Кosovu i Metohiji. Završetkom obilaska Vojnog muzeja završavao se još jedan dan u Oslu. Bližilo se veče i vreme našeg odlaska na počinak u prelepom Lilestremu. Završavalo se naše putešestvije na severu Evrope, u Skandinaviji, i naše hodočašće našim precima, čija mladost će nas uvek čekati u Oslu, Bergenu, Botnu, Trodhajmu i celom dužinom Norveškog mora gde ostaše zauvek.