Na osnovu dosadašnjih arheoloških istraživanja i prikupljenih nalaza može se reći da
su pojedini lokaliteti u okolini Žagubice bili naseljeni u toku ranovizantijskog perioda. U prilog
ovoj činjenici ide položaj nalazišta, jer su u pitanju teško pristupačne, visinske pozicije, vešto
odabrane zbog lakše odbrane od neprijateljskih napada. To su sledeći lokaliteti: Šetaće u
Osanici, Zad u Ribaru, Pregrada – Podkrš u Žagubici, Pčelinji krš u Laznici i Potaj Čuka kod
Žagubice. Ova naselja su najverovatnije izgrađena ili obnovljena za vreme Justinijanove
obnove posle 527. godine. Konačnu potvrdu ovih pretpostavki, kako je i navedeno u jednom
od stručnih radova arheologa Milana Milovanovića, daće buduća detaljna arheološka
iskopavanja. U toku realizacije ovog medijskog projekta na portalu „Trag“ predstavićemo
neke od ovih lokaliteta.
Vidljivi ostaci arhitekture, koji se sa određenom rezervom mogu opredeliti u
ranovizantijski period, evidentirani su u selu Ribaru, na lokalitetu koji je kod meštana poznat
kao „Zad“, severozapadno od Žagubice. Nalazište je smešteno na desnoj obali Mlave, u
Ribarskoj klisuri, čija nadmorska visina iznosi oko 240 metara. Na južnoj strani lokaliteta, nalaze
se oštre litice koje se spuštaju ka reci, dok su na severnoj i zapadnoj strani strme padine. Prilaz
je moguć sa istočne strane seoskim putem. Ovaj deo sela je kod meštana poznat i kao Gornja
Mala. Sa ovog mesta pruža se pogled ka Donjoj Mali, koja je smeštena u pravcu severozapada i
ka Gornjačkoj klisuri koja je usmerena u pravcu zapada. Na ovom delu sela, pored savremnih
kuća, nalazi se Osnovna škola „Lola Ribar“. Ne može se sa sigurnošću reći da li Vladimir Karić
tokom svojih istraživanja krajem 19. veka obilšao lokalitet „Zad“, ali on u svojim beleškama
navodi da se u Ribaru nalaze ostaci gradića, ne navodeći tačnu lokaciju i toponim.
Značajne podatke o ovom mestu predstavio je Tihomir Đorđević u prvoj deceniji 20.
veka. U svom Izveštaju on je zabeležio ostake staroga grada u Ribaru na brdu Zadu. Pored toga,
Đorđević je naveo i tehniku zidanja očuvanih zidina, koje su načinjene od kamena i maltera bez
upotrebe cigala, debljine i do tri metra. Od pokretnih nalaza pronašao je veću količinu bakarnog i srebrnog „rimskog“ novca, kao i crepove vrlo krupnih ćupova. Tada je izvršeno i anketiranje
meštana, koji su našem etnologu napomenuli da su stari „jelini“ zaslužni za izgradnju
nekadašnjeg starog grada na brdu Zadu.
Početkom devedesetih godina prošloga veka vršena su na ovom mestu prva i za sada
jedina sondažna arheološka iskopavanja. Teren je u novembru 2015. godine obišao i Dragan
Jacanović, arholog Narodnog muzeja Požarevac. Tom prilikom vodio se razgovor sa meštanima i
anketiranjem su dobijeni podaci o jelinskom gradu. Meštani smatraju da je grad izgrađen u
vreme kada su Rimljani boravili na ovom prostoru. Tokom 20. veka, prilikom gradnje pojedinih
savremenih kuća, pronađeni su različiti arheološki nalazi – ulomci grnčarije, strelice, bakarni
novac, kosti. Temelji pojedinih ograda u Gornjoj Mali izgrađeni su od lomljenog krečnjaka, koji
je najverovatnije pripadao nekoj starijoj građevini. Prilikom obilaska, pronađen je samo jedan
atipičan fragment grnčarije. U osnovnoj školi čuva se jedan nož, načinjen od gvožđa sa dva
sečiva čiji su vrhovi povijeni na gore.
Tokom pomenutih arheoloških iskopavanja, vršenih preko puta osnovne škole, u sondi je
otkriven zid, fundiran na steni. Načinjen je od pritesanog kamena i krečnog maltera, debljine
1,30 metara, dok je očuvana visina iznosila 0,70 metara, uz napomenu da su oba lica otkrivena.
Od pokretnih nalaza, pronađen je jedan novčić iz 4. veka, kao i grnčarija koja do sada nije
publikovana.
Ostaci arhitekture, jedan zid dužine 10 metara, evidentirani su 2015. godine u dvorištu
meštanina Siniše Stamatovića. Njegova trenutna očuvana visina iznosi pola metra, uz
napomenu da njegovo unutrašnje lice nije vidljivo. Zid je načinjen od lomljenog i pritesanog
kamena, vezan krečnim malterom beličaste boje. Meštani su pored ovog zida pronalazili „stari
kovani novac zelenkaste boje“. Za sada se ne može sa sigurnošću reći šta je ovaj zid predstavljao
– bedem ili objekat. Treba napomenuti da se on nalazi na samom vrhu lokaliteta, a zato nije
isključeno postojanje crkve na ovom mestu. Upravo tokom ranovizantijskog perioda, crkve su se
podizale na dominantnom, odnosno u položaju koji je vidljiv sa velike udaljenosti.
Ovaj tekst nastao je u sklopu projekta „Lokaliteti rane Vizantije u okolini Žagubice“,
koji sufinansira Opština Žagubica po osnovu Konkursa o sufinansiranju projekata kojima se
ostvaruje javni interes u oblasti javnog informisanja u 2019. godini.
– Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa
koji je dodelio sredstva.