Na osnovu dosadašnjih arheoloških istraživanja i prikupljenih nalaza može se reći
da su pojedini lokaliteti u okolini Žagubice bili naseljeni u toku ranovizantijskog perioda. U
prilog ovoj činjenici ide položaj nalazišta, jer su u pitanju teško pristupačne, visinske
pozicije, vešto odabrane zbog lakše odbrane od neprijateljskih napada. To su sledeći
lokaliteti: Šetaće u Osanici, Zad u Ribaru, Pregrada – Podkrš u Žagubici, Pčelinji krš u
Laznici i Potaj Čuka kod Žagubice. Ova naselja su najverovatnije izgrađena ili obnovljena
za vreme Justinijanove obnove posle 527. godine. Konačnu potvrdu ovih pretpostavki,
kako je i navedeno u jednom od stručnih radova arheologa Milana Milovanovića, daće
buduća detaljna arheološka iskopavanja. U toku realizacije ovog medijskog projekta na
portalu „Trag“ predstavićemo neke od ovih lokaliteta.
Istorijska zbivanja u prefekturi Ilirik bila su jedan od glavnih uzroka za podizanje
novih ili obnovu starih utvrđenih naselja tokom 6. veka. Stanovništvo Carstva, zbog lične
sigurnosti i zaštite pokretne imovine, najčešće je gradilo utvrđenja na teško pristupačnim
mestima. Ovaj oblik izgradnje karakterističan je za period rane Vizantije. Takva situacija je
zabeležena i na pojedinim lokalitetima na prostoru Istočne Srbije, u okolini Žagubice. Na
osnovu konfiguracije terena, pokretnih arheoloških nalaza i vidljivih ostataka arhitekture,
može se sa velikim stepenom sigurnosti govoriti o naseljavanju ovog prostora tokom 6. veka.
Prvi lokalitet koji ćemo predstaviti je „Šetaće“ u selu Osanica, severno od Žagubice.
Nalazište je evidentirano na levoj obali Osaničke reke, iznad istoimene klisure na
nadmorskoj visini od 553 metra. Na vrhu brda nalazi se zaravnjeni plato orijentisan u pravcu
istok – zapad, približno elipsoidnog oblika. Sa njegovog vrha pruža se pogled ka južnim
obroncima Homoljskih planina. U podnožju brda, prema jugu, izgrađeno je selo odakle
seoski put vodi ka lokalitetu, tačnije do njegovih istočnih padina gde je pristup najpogodniji.
Na zapadnom delu nalazišta nalazi se pomenuta klisura, koju čine strme litice, dok su na
severnoj i južnoj strani teško pristupačne padine. Osanička reka izvire severno od lokaliteta
gde svojim tokom prolazi kroz selo i uliva se u Mlavu nedaleko od Ribara.
Lokalitet „Šetaće“ prema postojećim saznanjima prvi je obišao obilazi etnolog
Tihomir Đorđević tokom prve decenije 20. veka. Đorđević u svom izveštaju, koji je objavljen
u Godišnjaku XXIII Srpske kraljevske akademije 1909. godine, navodi da se na uzvišenju
„Šetaće“ nalaze razvaline nekog starog grada. Ovo uzvišenje je nazvao „istaknutom čukom“.
Polovinom 20. veka nalazište obilazi Nikola Krstić, nastavnik fizičkog vaspitanja iz Petrovca
na Mlavi, inače arheolog amater i strastveni zaljubljenik u starine. Prilikom obilaska Krstić je
konstatovao ostatke zidina koje su izgrađene na steni. Prema njegovim rečima deo tih
ostataka uništili su nelegalni tragači.
Ovaj lokalitet je sledeći put zabeležen 1999. godine u projektu požarevačkog
Narodnog muzeja, „Stare kulture Homolja“, u kome je brdo iznad Osaničke reke
registrovano kao praistorisjko gradinsko naselje. Tada je pronađen i manji broj arheoloških
praistorijskih predmeta.
Arheolog Milan Milovanović lokalitet je obišao u novembru 2015. godine. Tada je
izvršeno i anketiranje meštana, koje je pokazalo da oni veruju da je „Šetaće“ u vreme Turaka
stanovništvu koristilo kao mesto za skrivanje. Na pojedinim mestima bili su vidljivi tragovi
arhitekture očuvane visine i do pola metra, načinjene od lomljenog kamena i maltera, bez
upotrebe opeke. Na ovom brdu, meštani su se krili u vreme neprijateljskih napada i „šetali“,
motreći na okolinu, pa je zbog toga, kako oni navode, nastao naziv „Šetaće“. Ovi etimološki
podaci moraju se uzeti sa velikom rezervom. Treba napomenuti da je ovaj toponim relativno
česta pojava na mestima gde živi vlaško stanovništvo. Obično se na takvim lokacijama kriju
ostaci starih građevina. Pored primera u Osanici, toponim „Šetaće“ postoji i na drugim
mestima u Homolju. Poreklo ove reči može se naći u rumunskom jeziku „cetate“, što znači
„grad/tvrđava“.
Od pokretnih arheoloških nalaza, kod meštana Osanice se pretežno čuvaju predmeti
koji nisu u tolikoj meri hronološki osetljivi. Na osnovu pojedinih analogija može se reći da su
ti predmeti bili korišćeni i u toku ranovizantijskog perioda. Radi se o dve strelice i jednom
nožu, koji su napravljeni od gvožđa. Prva strelica se svrstava u tip sa pljosnatom trougaonom
glavom i lučno oblikovanim ivicama, koje prerastaju u ojačanje cilindričnog oblika, odakle se
nastavlja tran za nasađivanje. Ovakav tip nalaza evidentiran je na ranovizantijskim
lokalitetima u Đerdapu. Nož koji se takođe čuva kod meštana odlikuje izduženo sečivo
trougaonog preseka koje je na gornjoj, tupoj strani ispupčeno. Jedan kraj sečiva se završava
špicasto, dok drugi, pod kosinom sa obe strane, prerasta u trn pravougaonog preseka za
nasađivanje drvene drške. Ovaj nož ima najblaže analogije u kasnoantičkoj ostavi iz Poljane
kod Požarevca. Na osnovu ovih predmeta i ostataka zidina, koje spominju razni istraživači i
meštani, kao i vešto odabrane konfiguracije terena, možemo pretpostaviti da je ovo mesto
egzistiralo tokom 6. veka. Utvrđenje na Liškoj ćavi kod Guče, izgrađeno je na gotovo
identičnom podužnom platou na vrhu brda u okviru koga su otkriveni pokretni i nepokretni
nalazi iz 6. veka tokom arheoloških iskopavanja.
Ovaj tekst nastao je u sklopu projekta „Lokaliteti rane Vizantije u okolini
Žagubice“, koji sufinansira Opština Žagubica po osnovu Konkursa o sufinansiranju
projekata kojima se ostvaruje javni interes u oblasti javnog informisanja u 2019. godini.
– Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove
organa koji je dodelio sredstva.