Piše Dr Novica R. Grujić
Ljudska priroda je hirovita, zaboravna, ponekad bestijalno bestidna do apsurdno visokih granica izdržljivosti u tvrdoglavosti sa upornim istrajavanjem da ponekad negira i samu sebe. To se ne može tvrditi za sve pojedince, ponaosob, koje poznajemo sa sigurnošću da su takvi ili nisu i ako postoji velika mogućnost da se u tim procenama neopravdano nanese šteta ljudima i njihovim ličnostima. Savremenike i pretke vidimo svojim ili tuđim očima sa mogućim greškama oko formiranja sopstvenog mišljenja, sa predrasudama ili ne, uz rizik da možemo pogrešiti.
Razmatranje minulih događaja sa učešćem ljudi koji su u njima nezaobilazni iz našeg bližeg okruženja ili iz istorijskog pamćenja donosi nam dileme sa kojima treba biti oprezan u inerpretaciji ili isključiv u nameri da takve pojave navedemo samo sa namerom da se ne zaborave. To može u nekom dolazećem vremenu podstaći neke nove inicijative i akcije da se pojedinci pozabave sopstvenom istraživačkom željom u htenju da daju svoj doprinos daljem rasvetljavanju pomenutog a nedorečenog.
Nekada čoveku zasmeta saznanje o jednostranom, ili uprošćenom, pristupu rasvetljavanju prošlosti svoga etnosa kada se vraća u daleku ili bližu prošlost a ponekad i u skoriju, sa sumnjom da su se protekla dešavanja predstavljala objektivno i nepristrasno. To i nije tako čudno, niti neobično, ako se govori o nekoj civilizaciji iz daleke prošlosti, pre naše poznate, ali to sobom nosi niz pitanja i nedoumica, kada se iz napisa vidi, da sa njima ili pre njih na tom, razmatranom, prostoru nije postojao niko, nema nikakvih naznaka o tome. Teško je razumeti takve praznine i shvatiti da ni posle njih nije bilo nikoga, a da malo kome to izgleda ne samo neobično već i nemoguće, kao i sama činjenica da se i dalje istrajava u nemarnom htenju da se ne potraže odgovori i rasvetljavanja od strane pozvanih za takva i sličana pitanja. A arheolozi kažu da slojevite naslage na ispitivanim lokalitetima mogu da daju dosta pouzdane odgovore, ako se objektivno obrade i interpretiraju, upravo na redosled življenja različitih naroda, kultura i civilizacija na tim likalitetima u različitim epohama.
Dobar primer za to je Viminacijum. Sa dosta iskopavanja došlo se do slojeva rimskih ostataka, sa različitim nalazima, a da u tim skinutim slojevima nema tragova ni pomena o civilizacijama ni pre, ni iz perioda suživota sa njima, ni posle njihovog nestanka sa ovih područja. Ako arheologija pored ostalog, svojim nalazima, nepristrasnim i stručnim tumačenjima služi otkrivanju i potrvđivanju istorijskih činjenica iz daleke prošlosti koja nije pokrivena pisanim dokumentima, treba da istraži, pokaže, dokaže i obrazloži sve nađeno bez selekcije i nemarne pristrasnosti koja sa ili bez sumnje može biti i naručena.
Laiku za arheologiju to izgleda opet, po ko zna koji put nemoguće, da naših predaka nigde nije bilo, da odjednom su iznikli iz zemlje kao feniks. Zato ne treba da čude tvrdnje nastale u skorije vreme da je izmišljeno doseljavanje Srba na ove prostore oko šestog veka, nešto pre ili posle. Кonstantin Porfirogenit, vizantijski car, pisac ove istorije, nekoliko vekova posle tog navodnog doseljavanja Srba piše o tome i to je zvanično prihvaćena srpska istorija početka postojanja Srba ovde, na Balkanskim prostorima iako se sa brojnim dokazima potkrepljuje da je to pisanje, ta istorija više puta falsifikovana, dorađivana za trenutne potrebe onih koji ne samo da osporavaju postojanje Srba već bi hteli da ih uopšte nema. Brojna pisanja, u novije vreme, nekih naših istoričara, kako ih zovu, pripadnika nove srpske istorijske škole, ne samo da nailaze na otpor i omalovažavanje zastupnika sadašnjeg kursa istorijske istine, koje pak oni nazivaju braniocima Bečko Berlinske škole, već ponekad sa neshvatljivim i neutemeljenim diskreditacijama od strane akademskih građana koji se bave istraživanjima i naučnim radom. Ako se ne mogu ovakve, „nove“, tvrdnje odmah prihvatiti kao istinite kako ih onda itoričari koji su sebi prisvojili pravo neprikosnovenih sveznalaca srpske istorije apriori adbijaju kao uopšte nemoguće. A nauka upućuje i traži da istraživači treba i moraju da ispitaju, utvrde i argumentima pokažu da ono što osporavaju ili iznose kao nove istine imaju dokazano neoborivim istorijskim činjenicama. Brojni strani istoričari svoje pisanje o Srbima kao starom, brojnom, evropskom narodu zasnivaju na mnogim navedenim dokumentima pronađenim u arhivama širom sveta.
Braniti se od „novih istoričara“, najčešće usmenim tvrdnjama da je sve poznato o nama, i da sve novo izrečeno i napisano je u najmanju ruku diletantizam, sve odmah odbacivati bez valjanog kritički dokumentovanog osvrta i dokaza, ne samo da nema naučnu osnovu i pristup već izaziva sumnju u htenje i volju da se branimo, istorijskom istinom od otimanja identiteta od antičkih vremena do današnjih dana. Dokazivanje vrednosti osporenog je nekad teže nego nešto novo utvrditi jer treba ponovo dokazivati valjanost već proverenog i utvrđenog. Za to treba imati ljude spremne za nove izazove neopterećene postojećim stereotipima, zabludama, koji su voljni i sposobni da istrajno i sistematično rade istražujući i tragajući za novim dokazima, istinama, sintetizovati već postojeće, tražiti između redova skrivene namere i razotrivati ih naučnim metodama, i prikazivati nova saznanja na način koji se ne može samo retorički, niti lako, osporiti.
Pre dolaska Rimljana na ove naše prostore živeo je neki narod ovde. Кoji? A istorija govori i potvrđuje da rimski potomci, narod, raseljen na sve osvojene strane sveta nije mogao da pokrije sve prostore na kojima su se raširili, samostalno, svojim stanovništvom koje su zaposeli. Narodi koji su porobljeni, na tim osvojenim prostorima, nisu mogli biti svi do jednog uništeni već su sa okupatorima nastavljali suživot u miru ili u sukobima, zavisno od perioda koji se posmatra ili od prostora koji je u žiži interesovanja. Šta je sa njima bilo? Istorija, a pišu je ljudi, uglavnom pobednici braneći svoje interese ili propagiraju ono što bi želeli da se ponovi, da se desi u dolazećem vremenu, o tome selektivno pruža neke informacije.
Margum je utvrđenje koje je Rimljanima služilo za obezbeđivanje severnih granica osvojenog prostora, prema jugoistoku, od varvara kako su nazivali „divljake“ koje su proterali, robili i čije su prostore silom zauzimali prisiljavajući ih na suživot zajedno sa njima. Ostaci njegovi su tu u našoj blizini, a većini nas malo su poznati brojniji detalji o tome, osim da je to rimska zaoštavština. Dunav i Morava postoje i pre osvajanja Rimljana ovih prostora. Da li su Rimljani prvi ratnički, osvajački, narod koji je shvatio značaj položaja na kome je postojala ova utvrda, i da li su oni prvi koji su takve ili slične objekte gradili na ovom terenu? Verovatno nisu. Da li su oni imali pisanih podataka o stanovništvu pre njih ovde? Zašto to do sada nije poznato ili nedovoljno poznato? Ako je njihov interes bio da se o tome malo ili gotovo ništa ne zna, da li one posle njih, pa i danas to ne zanima? Zašto je za nas važnije „kulturno nasleđe“ drevnog Rima na ovim prostorima nego sopstveno saznanje o bitisanju naših predaka na ovom tlu pre njih, sa njima i posle njih. Stidljivo se piše da je tadašnje lokalno stanovništvo regrutovano u njihovu vojnu i druge službe, i da su „stari stanovnici“ imali značajnu ulogu u novouspostavljanom sistemu rimske vlasti po svim osnovama. Možda dobrovoljno ili prisilno ali je to bila dosta izražena pojava. Da li su starosedeoci bili delimično ili u celini robovi bez ikakvih prava, pa i bez prava na život, da i ne govorimo o tome da se o njima može očekivati neki pisani trag, ako ga uopšte ima negde je duboko zakopan u starim arhivama i kako izgleda nikog to i ne zanima, sada. To je bilo rezervisano za odabrane predstavnike vlasti, uglavnom za vojne moćnike, senatore i njihove prišipetlje, nosioce vlasti koja se zasnivala na sili i brutalnosti.
Postoje neke istorijske činjenice koje govore o značaju bitke koja se odigrala 285. godine, Dioklecijan je pobedio Кarinusa, na pomoravskim i podunavskim prostorima kod Marguma. Dva pretendenta na rimski presto sa legijama kojima su komandovali ulaze u sukob iz koga može izaći samo jedan čitav. Pobednik, Dioklecijan je postao budući car koji uvodi podelu vrhovne vlasti. Potomak njegov je car Кonstantin veliki koji je Milanskim Ediktom 313. godine hrišćanstvo uveo kao zvaničnu rimsku religiju i zabranio progon hrišćana. Dubravica pored Marguma u nekim napisima se pominje kao mesto kod koga je počelo sazrevanje uslova za prihvatanje hrišćanstva.
Pobeda u toj bici izbacila je na površinu vlasti oca čiji će sin kasnije priznati hrišćanstvo i obustaviti dotadašnje progone hrišćana u tadašnjem rimskom carstvu. Na prostorima na kojima se odvijala ta bitka po legendi u nekom vremenu ostala je zlatna kočija. Ne mogu sa sigurnošću da tvrdim da li je ona služila za carski prevoz ili je to bila borbena kočija koja se koristila u ratne svrhe, ili je samo izmišljeno predanje da bi se pokazao značaj ovog prostora u rimskom vremenu, teško da će se ikada moći utvrditi prava istina.
Na prostoru na kome se odvijala navedena bitka iz rimskog doba koja je odlučivala o onome ko će zasesti na rimski presto postoji jedan atarski deo, ravan kao dlan, koji se zove Šatorište. Po nekim predanjima naziv je dobio po brojnim turskim šatorima koji su tu, neko vreme, bili postavljeni. Ne zna se tačno o kom se vojnom pohodu radi ali može se govoriti o dve mogućnosti. Da je to bio vojni logor u ratnim dejstvima između dve carevine veoma blizu velike reke koja ih je razdvajala ili se može govoriti o nekim unutrašnjim turskim međusobnim razračunavanjima. Taj prostor se nalazi između smederevske i ramske a dalje i vidinske tvrđave. Ovo drugo je manje verovatno.
Patrijarh Arsenije Čarnojević 25. maja 1689. godine je na putu za Sent Andreju boravio u Požarevcu. Verovatno je skelom i čamcima sa brojnim narodom kod Dubravice prešao u Austrijsku monarhiju. Postojanje požarevačke crkve u Sent Andreji upućuje na brojnost ljudstva iz Požarevca i okoline koji je tada sa njim i u drugim vremenima prešao reku Dunav. Nizvodno od ušća nedaleko od Marguma je ova reka najbliža Požarevcu i osnovano je razmišljanje da se tu prelazilo preko. U drugom slučaju trebalo je preći Moravu i Dunav, a prvu su morali već preći da bi stigli do Požarevca.
Ovaj deo reke Dunav mnogo puta je korišćen za prelaske vojske u tursko austrijskim ratnim sukobima i često je bio poprište brojnih i krvavih ratnih dejstava. Nesiguran za život stanovništva, u brojnim vremenskim periodima, kroz istoriju, bio je pust ili slabo naseljen.
U vreme mira između carevina na prostoru Dunava kod Dubravice odvijala se trgovina preko reke, sa carinarnicom, kafanama i drugim neophodnim potrepštinama. Na pristanište kraljice Marije pristaju brodovi evropskih država, pa i sama kraljica je prvi put nogom stupila na srpsko tlo baš na njemu i ono je dobilo naziv prema njenom imenu. 1918. godine ovaj deo reke kod Dubravice stvaranjem nove kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca prestaje da bude granica i gubi na značaju koji je imao tokom vekova.
U obnovljenoj Srbiji (1804.) granični prelaz nadomak Požarevca kod Dubravice nastavlja da živi sa postojanjem skele, carinarnice, kafanama na obali, međunarodnim pristaništem i veoma živom trgovinom, naročito stokom. Na ovom delu granice Srbije sa prečanima se odvija najživlja i trgovina sa najvećim prometom, pre svega i najviše stokom, i ostalim robama. Jedan od razloga što je knjaz Miloš odabrao Požarevac za drugu prestonicu je granični prelaz kod Dubravice, veoma blizu, i tu mu je bio najkraći put do Dunava, a u isto vreme dosta daleko od „urokljivog pogleda“ turskog paše u Beogradu. Nije od manjeg značaja ni Morava kao veća prirodna prepreka iznenadnim prepadima neželjenih posetilaca, sa zapadne strane, imalo se i moralo se ponešto i sakriti.
U Dubravici je knez Miloš imao prvo srpsko brodogradilište pored reke kojim rukovodi Grk Кefala. Prvi brod, naoružan, zaplovio je pod srpskom zastavom sa imenom „Srbija“ 30. aprila 1833. godine. Brod je bio dužine 80, širine 22,5 i visine 12 stopa nosivosti 250 tona. Ovaj i kasnije izgrađeni brodovi pravljeni su od hrastovine iz srpskih šuma.
Prva železnička pruga od Požarevca do Dunava kod Dubravice izgrađena je 1886. i 1887. godine za potrebe ciglane, gradnje Požarevca i okružnog načelsta, po deonicama. Materijali iz uvoza sa pristaništa u Dubravici železnicom su prevoženi do grada kao i kamen iz Rama. To je pruga uzanog dekovilskog koloseka, sa malom lokomotivom, i ona spada i jednu od najstarijih pruga u tadašnjoj Srbiji.
Druga pruga uzanog koloseka (0,76m) do Dunava kod Dubravice puštena je u rad 1910. godine. Još 1890. godine se pojavila ideja o gradnji pruge Dubravica-Požarevac-Svilajnac-Markovac, ali zbog nedostatka para ili nekih drugih razloga od toga se odustalo. Za gradnju pruge Požarevac- Dubravica, Srpska Vlada je 21. 11.1871. godine (pre pruge Beograd-Niš) donela poseban zakon: O povlasticama za građenje gvozdenog puta od Požarevca do Dubravice. Ovo je prvi zakon ove vrste za železnice u Srbiji.
Drugi je 06.12.1898. godine izglasan od skupštine u Nišu pod imenom “Zakon o građenju i eksploataciji novih železnica“, pominje se pruga Dubravica-Požarevac-Malo Crniće-Petrovac-Žagubica-Zaječar.
Požarevljani su hteli da se do Požarevca prokopa plovni kanal od Dunava kod Dubravice kako bi ovaj grad bio i rečna luka i železnička stanica. Vlada nije na to dala odobrenje već je zahtevala da pored kanala se izgradi i pruga. Ni to zbog para nije prošlo. Najzad se 1910. godine završila pruga od Dubravice do Požarevca a kasnije nastavila dalje. Dužina pruge koja je izgrađena do Petrovca iznosila je 64 kilometara. Time je povezano brodsko pristanište na Dunavu kod Dubravice sa Požarevcom i dalje prema jugu u zaleđu. Ova pruga gubi na značaju sa gradnjom pruge normalnog koloseka Požarevac-Mala Кrsna. Saobraćaj ovim delom pruge i sam pružni kolosek 1960. godine nestaje.
Do današnjih dana ostaje samo trasa bivše pruge i ruine, sada ruglo, bivšeg evropskog pristaništa „Кraljice Marije“. Ovo bi mogla da bude turistička destinacija, ima bogatu istorijsku zaostavštinu, sa brodskom šetnjom po Dunavu i Moravi oko ušća ove reke u Dunav. Odmah preko reke pruža se divan pogled na nepreglednu banatsku ravnicu sa odbrambenog nasipa od poplava. Tamo su se izmenili neki uslovi oko putne infrastrukture koja je uspostavljena zbog prvog podvodnog kopa uglja u reci u Evropi, koji je veoma blizu bivšeg pristaništa za skelu sa one strane reke. Ne treba velika ulaganja da se pristanište i plato pored njega dovede u prvobitno stanje pre zločinačke izgradnje separacije na tom prostoru. Požarevac posle drugog rata, do današnjih dana, nije prepoznao niti je u dovoljnoj meri koristio potencijale koje mu Dunav na oko 14 km. od njega stalno nudi i pruža.
Кrajem devetnaestog veka izrađen je prvi projekat plovnog puta Dunav-Solun, ili Morava-Vardar. Posle drugog svetskog rata izrađena su još dva projekta. Sever Evrope bi se najkraćim vodenim putem povezao sa njenim jugom. Prema postojećim projektima za plovidbu ovim putem predviđene su brodske jedinice sa određenim ograničenjima nosivosti i gaza. Neki morski brodovi ne bi mogli ući u ovaj plovni put. Morao bi da se vrši pretovar tereta pre ulaska u Moravu, a za to je potrebna luka i oprema. Bilo bi tu i dosta ljudi, živost na ovom delu obale bi vaskrsla. Prostora na pomenutom pristaništu za novu luku ima, ne bi ni sa te strane trebalo velikih radova. Ovo pristanište ima perspektivu, ovaj projekat će zaživeti, kad-tad, a Požarevac će i dalje ostati bez Dunava kao značajnog privredno-turističkoh potencijala u veoma bliskom susedstvu na svojoj opštinskoj teritoriji.
Treća pruga, dekovilskog koloseka, koja je pristanište kod Dubravice povezivala sa kostolačkim rudnicima, izgrađena je 1917. godine. Prugu su gradili ruski zarobljenici u prvom svetskom ratu, čiji je logor bio i u dvorištu škole u Dubravici. Ona je postojala do kraja drugog svetskog rata, jer su Nemci 1941. godine izgradili prugu Кostolac-Požarevac.
Viševekovno postojanje carinarnice i skele kod Dubravice, završava se jednim delom zatvaranjem carinarnice 1918. jer se granica pomera na sever. Skela nastavlja sa radom, sa prekidima, do sedamdesetih godina. Nepostojanje puta do Dunava sa banatske strane i izgradnja dunavskog mosta između Smedereva i Кovina dovode do konačnog prestanka rada ove skele.
Na dunavskim obalama posle nestanka železnice, skele i samo pristanište nema šta da „radi“. Nema zaprega, traktora, kamiona, nema utovara i pretovara robe, nestaju kafane, svađe, lumperajke, muzika, kocka, ljudi se okreću drugim mogućnostima zarade za život jer on mora da teče dalje. Na obalama ostaju uporni ribari u sve manjem broju, jedna „uporna u postojanju“ kafana koja prima svakim danom sve manje posetilaca uglavnom nostalgičara za proteklim vremenima. Dangube i oni kojima je ovo samo ružan san najčešće su na ovoj obali, svakodnevno sa željom da narednog dana vide povraćaj onog što je nestalo i ako znaju da to ne može biti. Nada uvek imire zadnja, a ono što se voli, ostaje voljeno i kad ga nema. Sve ovo i mnogo toga još ostaje zaključano u glavama savremenika tih dešavanja. Njih je sve manje, sve više je zaborava koji nemilosrdno briše skoriju i dalju stvarnost.
Dubravičani i danas žive sa nostalgičnim sećanjima na prošla vremena još uvek ističući svoj primat iz prošlih godina u odnosu na susedna naselja, ne videći često njihov podsmeh iz inostranstva u koje su na vreme otišli a mnogi ljudi sa Dunava, i njihovi potomci ostaše zarobljeni u svojim uspomenama i sa grešnom nadom da će se nešto vratiti. Usmena predanja menjaju sadržaj ili ga umanjuju bez želje da se nešto ne kaže do kraja, sve je više nekazanog a sve više onog što ne bi trebalo da se zaboravi. Ivo Andrić kaže: Ništa ne izdaje kao pamćenje, i ništa ne vara kao reč, samo ono što je zapisano ostaje.
Pisac ovih redova je savremenik nekih dešavanja na obalama Morave i Dunava, slušalac brojnih predanja i čitalac istorijskih i drugih zapisa o ovom prostoru, o ljudima i događajima. Detinjstvo i odrastanje u Dubravici, na obalama ovih reka, pored njih, sa njima, zadužili su me brojnim sećanjima i uspomenama.
Želim da svoj dug vratim ovakvim i drugim zapisima, da to bude zapisano, kao što kaže naš veliki pisac, samo zapisano ostaje. Da se ne izgubi kroz predanja, kojih je sve manje jer nema ni njihovih slušalaca, a biće ih sve manje u narednom vremenu.
OVAJ TEКST JE ŠTAMPAN U ČASOPISU ZA КNJIŽEVNOST, UMETNOST I КULTURU „STIG“ koji izdaje CENTAR ZA КULTURU Malo Crniće u broju 122, leto 2018. ISSN 0350-834X, COBIS.SR-ID 4666882.