Na osnovu dosadašnjih arheoloških istraživanja i prikupljenih nalaza može se reći da
su pojedini lokaliteti u okolini Žagubice bili naseljeni u toku ranovizantijskog perioda. U prilog
ovoj činjenici ide položaj nalazišta, jer su u pitanju teško pristupačne, visinske pozicije, vešto
odabrane zbog lakše odbrane od neprijateljskih napada. To su sledeći lokaliteti: Šetaće u
Osanici, Zad u Ribaru, Pregrada – Podkrš u Žagubici, Pčelinji krš u Laznici i Potaj Čuka kod
Žagubice. Ova naselja su najverovatnije izgrađena ili obnovljena za vreme Justinijanove
obnove posle 527. godine. Konačnu potvrdu ovih pretpostavki, kako je i navedeno u jednom
od stručnih radova arheologa Milana Milovanovića, daće buduća detaljna arheološka
iskopavanja. U toku realizacije ovog medijskog projekta na portalu „Trag“ predstavićemo
neke od ovih lokaliteta.
Lokalitet „Pregrada – Podkrš“ smešten je ispod zapadnih obronaka vrha Podkrš u
kanjonu reke Tisnice, jugoistočno od centra Žagubice. Oko istoimenog, stenovitog brda, čija
nadmorska visina iznosi oko 360 metara, teče pomenuta reka formirajući oblik grčkog slova Ω.
Najlakši prilaz nalazištu je sa njegove istočne strane tj. manjim putem koji prolazi pored
savremenog kamenoloma „Mermer“. Prema jugu su strme litice, dok su na severnoj i zapadnoj
strani padine koje se postepeno spuštaju do reke. Sama površina terena je neravna i stenovita,
prekrivena rastinjem. U blizini samog kamenoloma izvire tzv. „rimski izvor“ ispod kojeg se,
prema vereovanju meštana, nalaze keramičke cevi.
Arheolog Dragan Jacanović za naš portal, nastavlja priču i govori šta je u 2007. godine
tokom obilaska i iskopavanja „Pčelinjeg krša“ našao. Evidentirani su ilegalni iskopi, kao i
fragmenti praistorijske i kasnoantičke grnčarije. Tihomir Đorđević novembra 2015. godine
takođe je obilšao lokalitet „Grad“ u klisuri reke Tisnice. Zanimljivo je da prilikom poslednjeg
obilaska nisu evidentirane legende o ovom nalazištu. Meštani Žagubice jedino pamte ostatke
zidina na vrhu brda na pojedinim mestima, vremenom uništene od strane ilegalnih tragača. Oni
takođe spominju i grobove na severnoj padini, ali se o njima danas ništa ne zna. Dvocifren broj
ilegalnih iskopa evidentiran je na samom terenu. Ostaci porušenog zida, od kojeg je ostala očuvana samo njegova unutrašnjost misli se na manji lomljeni kamen i krečni malter beličaste
boje, otkriveni su na zapadnoj padini. Izmerena dužina iznosi 3,32, dok je očuvana visina 0,92
mеtra. Očuvana širina zida iznosi 0,5 metra, a njegovo unutrašnje lice nije evidentirano. Oko
njega je takođe uočena koncentracija krečnog maltera i lomljenog kamenja. Od pokretnih
arheološkoh nalaza, na površini terena i iz izbačene zemlje pronađeni su predmeti koji se mogu
opredeliti i u vreme rane Vizantije.
U najvećoj meri su otkriveni ulomci ranovizantijske grnačrije. Ovom prilikom ćemo
izdvojiti pojedine oblike lonca i poklopca. Lonac odlikuje povijen obod sa ivicom koja je u
gornjem delu zaobljena, a u donjem ravno zasečena. Unutar oboda blago je vidljiv žljeb za
poklopac. Vrat posude je nešto izdužen, dok je trbuh najverovatnije bio zaobljen. Posuda je
načinjena od gline sa primesama kvarca, napravljena na sporom vitlu, sive boje. U Braničevu,
slični oblici lonca otkriveni su na lokalitetu Grac – Gornjački izvor u Gornjačkoj klisuri.
Slični oblici pronađeni tokom iskopavanja i na ranovizantijskom lokalitetu na Liškoj ćavi
kod Guče. Pored lonca, otkriven je i veći fragment poklopca sa dugmetasto izvedenom drškom i
koničnim telom koji svoje analogije ima na Caričinom gradu. Poklopac je načinjen od gline, sive
boje pečenja sa primesama kvarca. Pored keramičkih posuda, na površini terena otkriveni su
polufabrikat od roga, brus i fragment lepa.
Na osnovu ovih istaživanja i prikupljenih slučajnih nalaza možemo sa sigurnošću da
kažemo da su pojedini lokaliteti u okolini Žagubice bili naseljeni tokom ranovizantijskog perioda,
što smo kroz objave, koristeći istraživanja Milana Milovanovića i Dragana Jacanovića, i
nameravali da pokažemo. Očekujemo da će neka buduća i opširnija arheološka istraživanja na
kraju dati konačan sud o ranovizantijskim lokalitetima u okolini Žagubice.
Ovaj tekst nastao je u sklopu projekta „Lokaliteti rane Vizantije u okolini Žagubice“,
koji sufinansira Opština Žagubica po osnovu Konkursa o sufinansiranju projekata kojima se
ostvaruje javni interes u oblasti javnog informisanja u 2019. godini.
– Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa
koji je dodelio sredstva.