Prošla godina je u Srbiji bila rekordna po broju turista, ali i po afirmaciji seoskog turizma. Petrovac na Mlavi se može pohvaliti netaknutom prirodom, brojnim manastirima, domaćim specijalitetima, zbog čega iz godine u godinu beleži sve veći broj poseta. U toku realizacije ovog medijskog projekta na portalu „Trag“ predstavićemo turističke potencijale petrovačkog kraja.
Istorija manastira Gornjak nas vraća u drugu polovinu 14. veka, neposredno pre Kosovske bitke. Mada se ne zna sa sigurnošću da li je manastir podignut 1378. ili 1379. godine, zna se da je ktitor manastira bio Sveti knez Lazar. Mada, i ovde postoje suprotstavljena mišljenja, jer postoje stručnjaci koji smatraju da knez Lazar nikada ne bi podigao tako skromnu crkvu, već da ju je podigao sam monah Grigorije, a da mu je knez Lazar samo pomogao u smislu da je inicirao podizanje ovog manastira. Međutim, zvanična istorija manastira Gornjak veli da ga je sagradio srpski knez Lazar, ali da ga je dao na poklon Grigoriju, koji je trebalo da brine o njemu. Kako se u neposrednoj blizini manastira prostirao srednjevekovni grad poznat kao Ždrelo, tako je i današnji manastir Gornjak nosio naziv manastir Ždrelo.
Poznato je da istorija manastira beleži i dve povelje, takozvane Gornjačke povelje. Reč je o prepisima originalnih povelja i to osnivačke povelje kneza Lazara, na kojoj je naveden datum 1. avgust 1378. godine i druge u kojoj je naveden podatak da se manastir Gornjak, to jest tadašnji manastir Ždrelo daruje monahu Grigoriju i bratstvu. Prepisi ovih povelja su bili novijeg datuma (18. vek), kako je zabeležno u sačuvanim crkvenim spisima.
Kao i većina srpskih pravoslavnih manastira, tako je i manastir Gornjak, Petrovac na Mlavi pretpeo brojna razaranja, ali srećom nije zamro na duži vremenski period. Istorija beleži da kada je srpski despot Đurađ Branković vladao ovim krajevima, da je 1437. godine Turcima predao i grad Ždrelo, a monasi su bili prinuđeni da na kratko napuste manastir. Koliko je poznato, većina ih je otišla na Frušku goru.
Tokom austrijske okupacije manastir Gornjak je bio u ruševinama, a koliko je poznato obnovio ga je egzarh tadašnjeg mitropolita beogradskog, Maksim Ratković. Tom prilikom je zabeležio da je jedini stanovnik manastira bio jedan monah.
Nako toga manastir je dograđivan, a ubrzo turska vojska pali manastir Gornjak zato što je tadašnji iguman manastira sarađivao sa neprijateljima Turske, Austrijancima. Posebno je zanimljiv podatak koji beleži zvanična istorija manstira da je 1796. godine tadašnji beogradski vezor Mustafa paša izdao berat da se obnovi kube ovog manastira.
Važni ljudi u tadašnjoj Srbiji su vodili računa o ovom manastiru, svako na svoj način. Pa je tako brat čuvenog hajduka Veljka Petrovića, Milutin darovao manastiru jedno kandilo, što je zabeleženo u crkvenim knjigama, a vožd Karađorđe je 1812. godine dao dozvolu manastiru da slobodno može raspolagati svojom imovinom, to jest zemljištem koje poseduje.
Kako navodi istorija manastira, posebno važna ličnost za boljitak ovog manastira je srpski knez Miloš Obrenović. Postoji zapis koji je načinio Vuk Stefanović Karadžić u kome je navedeno da je knez Miloš uzeo jednu dragocenost koja se nalazila u manastiru Gornjak. Reč je o barjaku koji je pripadao srpskom caru Dušanu Silnom. Kako veli Vuk dalje, knjaz ju je kasnije vratio manastiru, ali su jednom prilikom monasi manastira Gornjak isti taj barjak poklonili sinu kneza Miloša, knezu Mihailu Obrenoviću.
Tokom 19. veka manastir Gornjak, Petrovac na Mlavi je korišćen kao sanatorijum za umobolne ljude, mada je u jednom periodu korišćen i kao zatvor. Tokom kasnijeg perioda, manastir Gornjak je korišćen kao zatvor za sveštena lica, koje je sud tadašnje države osuđivao na takozvane vremenske kazne.
Tokom Drugog svetskog rata bratsvo manastira se silom prilika rasipa, a tadašnji starešina manastira sinđel po imenu Mardarije Zdravković biva zarobljen i odveden u nemački logor. Nemačka okupatorska vojska već 1942. godine zauzima manastir Gornjak i u njemu ostaje do kraja rata. Nažalost, tom prilikom su Nemci uništili veliki deo manastira, a između ostalih i prepis osnivačke povelje.
Još gore je što po završetku rata, manastir Gornjak, Petrovac na Mlavi preuzima JNA i tako ostaje sve do 1953. godine, kada je manastir Gornjak konačno vraćen kome i pripada, Srpskoj pravoslavnoj crkvi.
Ubrzo nakon toga, a na predlog Sinoda Srpske pravoslavne crkve manastir Gornjak postaje ženski manastir, a u njega se uselja sestrinstvo iz bivše Jugoslovenske republike Makedonije, koje nije želeo da ostane u okviru samoproklamovane Makedonske crkve.
U manastiru se nalaze mošti monaha Grigorija Sinajita, koji se ponekad naziva i Grigorije Gornjački. Uz glavnu crkvu i konake, u sklopu manastirskog kompleksa se nalazi i isposnica – kapela Grigorija Sinajita, a u okviru koje se nalazi i kelija i kapela koja je posvećena Svetom Nikoli. Pored ove kapele, tu je i kapela posvećena Svetom Iliji, u sklopu novog konaka, kao i takozvana Zimska kapela, koja se nalazi sa južne strane manastirske crkve i to u priprati koja je naknadno dozidana. Oba prvobitna manastirska konaka su otpuno porušena tokom Drugog svetskog rata. Današnji takozvani stari konak je podignut 1963. godine, dok je konak novijeg datuma podignut nešto kasnije, tačnije 1979. godine. Jednospratna zgrada za duhovnika i goste, kao i trpezarija za vernike koji dolaze za velike crkvene praznike se nalaze van manastirskog kompleksa.
Koliko je poznato, manastir Gornjak je nazvan tako zbog vetra koji duva ovuda, a koji se naziva „gornjak”. Iako su brojne dragocenosti nestale iz manastirske riznice, istorija manastira beleži podatke da je u manastiru bio između ostalog i barjak srpskog cara Dušana, čaša kneza Lazara, ali i povelje, te brojne druge dragocenosti. Nažalost, ni danas se ne zna gde su one, ali ono što jeste posebno zanimljivo to je činjenica da se ne zna gde su nestala manastirska zvona. U neposrednoj blizini sadašnjeg manastira nekada se nalazi manastir Blagoveštenje, o kome nema baš mnogo podataka.
Arhitektura manastira Gornjak
Glavna crkva manastira Gornjak, koja je posvećena Vavedenju Presvete Bogorodice je vrlo zanimljiva, kada je u pitanju arhitektura. Naime, crkva je praktično uklesana u stenu, a njena osnova je u obliku trolista, što je jedna od karakteristika arhitekture Moravske škole, kojoj inače i pripada. Apside su polukružne, a krov glavne crkve je prekriven olovom. Osmostrani tambur kubeta leži na kvadratnom postolju, koje je oslonjeno na četiri pilastra.
Prema podacima koje beleži istorija manastira, priprata sa južne i sa zapadne strane sa sve zvonikom je naknadno dozidana.
Ikone i freske
Koliko je poznato, ikone koje se nalaze na sadašnjem manastirskom ikonostasu je radio Timotej Polebzej, a ikonostas je urađen 1935. godine u Skoplju. Ikone koje se danas mogu videti u manastiru su mahom novijeg datuma, a istorija manastira beleži da su ih u beogradskom manastiru Rakovica, 1937. godine načinili Slobodan Lazarević i Milisav Jović.
Nažalost, primarni živopis glavne manastirske crkve nije sačuvan, ponajviše „zaslugom“ turskih osvajača. Gotovo sve freske koje se danas mogu videti u manastiru su novijeg datuma, a kako beleži istorija manastira mahom potiču iz 18. i 19. veka.
Zanimljivosti o manastiru Gornjak
Zanimljivosti koje se vezuju uz manastir Gornjak su, zapravo legende vezane za sam manastir. Kraj u kome se nalazi i Petrovac na Mlavi je inače poznat po narodnim predanjima i legendama, а navešćemo samo neke od njih koje se vezuju uz ovaj manastir.
Prva legenda govori o jednoj vrlo bitnoj zanimljivosti vezanoj za manastir Gornjak, Petrovac na Mlavi, a u koju ćete se uveriti kada prvi put krenete put ovog manastira. Naime, kako se približavate manastiru, učiniće vam se kao da obližnja reka Mlava ne teče, uzevši u obzir da se ne apsolutno ne čuje ništa. Postoje dve legende koje objašnjavaju ovu neobičnu pojavu, uzevši u obzir da čim se prođe mesto koje se u narodu zove Tišina, nizvodno od manastira, čuje se kako reka Mlava teče.
Legenda kaže da je je knez Lazar jednom prilikom lovio po šumama koje se danas nalaze u okolini manastira i naišao na isposnika Grigorija, koji je živeo u svojoj keliji. Pokušavajući da zapodene razgovor sa knezom, Grigorije nije uspeo to da uradi jer je reka hučala i kako veli predanje, a beleži istorija manastira, uzevši u obzir da je u crkvenim knjigama zapisan podatak da je Grigorije tom prilikom uzviknuo: „Ćuti, Mlavo, ti se sledi da sa carem reč besedim!“
Kako prednje dalje veli, Sveti car Lazar je potom ispunio želju Grigoriju i podigao crkvu posvećenu Vavedenju Presvete Bogorodice. Postoji još jedno narodno predanje koje je vezano za ovu pojavu, a koju često nazivaju i „Voda koja ćuti“. Naime, prema toj legendi upravo na ovom mestu je glasnik objavio narodu vest da je srpska vojska izgubila bitku na Kosovu, pa je sve zamuklo, čak i reka na tom mestu.
Zanimljivosti vezane za manastir Gornjak, Petrovac na Mlavi su zaista nebrojene, pa je vrlo teško odlučiti se koju posebno izdvojiti. Svakako treba pomenuti da svake godine za praznik Đurđevdan, koji se praznuje 6. maja, iza manastirskog zdanja se pojavljuje voda koja se sliva sve do jedne uvale, gde dolaze ljudi koji je sakupljaju kašikama. I do sada niko nije uspeo da objasni ovu zanimljivu pojavu, mada postoji narodno tumačenje da su ove kapljice zapravo suze isposnika Grigorija. Kako se veruje, ova voda je lekovita, a posebno kod oboljenja očiju.
Srpski srednjevekovni manastir Gornjak, Petrovac na Mlavi je dobio na dar od Ruske pravoslavne crkve jedan mali manastir u Moskvi. Na čelu tog manastira je bio iguman manastira Gornjak, koji je tamo ostao do smrti.
Uz brojne legende koje su vezane za manastir Gornjak, postoje i one u kojima se pominje čuvena Prokleta Jerina, za koju narod ovog kraja smatra da je bila prilično loša, mada ova legenda u kojoj se pominje Prokleta Jerina je ne vidi toliko lošom, uzevši u obzir da veli da je Prokleta Jerina ona upravo u neposrednoj blizini manastira Gornjak pokušavala da se bori protiv Turaka.
Ovaj tekst nastao je u sklopu projekta „Zeleni dragulj Srbije – Petrovac na Mlavi“, koji sufinansira Opštinsko veće opštine Petrovac na Mlavi po osnovu Konkursa o sufinansiranju projekata kojima se ostvaruje javni interes u oblasti javnog informisanja u 2020. godini.
– Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.
Izvor: Trag
Foto: Trag